"Enginn hafði áhuga á að lesa bækur hans"

 

Mikið er nú grátbroslegt að sjá og horfa á fullorðna menn, sem eru að búa til kvikmynd um Halldór Kiljan Laxness fyrir útlendinga, þar sem lágkúruleg samsæriskenning á að vera aðaltrekkplásturinn. Í hinni nýju heimildakvikmynd, sem sagt var frá í vikunni, virðist eiga að mjólka heldur óhóflega heimildir varðandi útgáfumál Laxness í Bandaríkjunum árin 1947 og -48.

Eftir viðtal við framleiðendur kvikmyndarinnar í Kastljósi sl. miðvikudag, er ljóst, að aðstandendur myndarinnar eru óttalegir amatörar sem láta pólitíska rétthugsun samtímans, t.d. hatur í garð BNA, smita skoðanir sína á fortíðinni. Viðtalið minnti allt mjög á stuttmyndir samsæriskenningamanna um 9-11. Röksemdir eins og „menn tóku bara ekki eftir þessu hjá Halldóri Guðmundssyni" eru afar fyndnar. Halldór Guðmundsson og Hannes Hólmsteinn Gissurarson eru reyndar með allar upplýsingar um þetta tiltekna atriði sem nú á greinilega að blóðmjólka, þó svo að Halldór dragi ákveðnari niðurstöður af þeim en Hannes Hólmsteinn.

Meðal framleiðanda heimildamyndarinnar fyrir útlendinga um Laxness er Haukur Ingvarsson, M.A. í íslenskum bókmenntum, rithöfundur útvarpsmaður og náinn samstarfsmaður Egils Helgasonar á Kiljunni. Haukur virðist ekki gera sér grein fyrir nauðsyn heimildagagnrýni. Framleiðendurnir búa sér til nýjar reglur í því sambandi. Þeir segjast reyndar hafa kafað dýpra í heimildir en ákveðnir sagnfræðingar og bókmenntafræðingur, en nefna auðvitað ekki Hannes Hólmstein, sem er vitanlega alveg úti af sakramentinu hjá svona alvarlegum heimildakvikmyndaframleiðendum. En það sem þessir menn, sem búa til sér heimildamyndir fyrir útlendinga, hafa gert, er þeir hafa kafað dýpra í er samsærisheilann í sjálfum sér. Halldór Þorgeirsson, tengdasonur Laxness, annast einnig framleiðslu á þessari mynd. Gæðin og hlutleysið eru víst til staðar.

 

Eru menn í helgimyndagerð með tilheyrandi píslarvættalýsingum eða að gera heimildakvikmynd?

Ég efa það stórlega, að þessir kvikmyndagerðamenn segi útlendingunum, sem mynd þeirra er fyrst og fremst ætluð (þó það verði Íslendingar sem mest muni sjá hana), að Laxness reyndi að svíkja tekjur sínar í BNA undan skatti og gjaldeyrislögum á Íslandi. Fá útlendingarnir að vita að Laxness laug í bókum sínum um ferðir sínar til Berlínar árið 1936, eins og hér er upplýst? Það er upplýsingar sem vantar tilfinnanlega í bók Halldórs Guðmundssonar, og sem hann hefur ekki gert sér far um að betrumbæta í erlendum útgáfum á ævisögu sinni um Laxness.

 

Aðrar samtímaheimildir og sjálfumgleði Íslendinga

Varðandi William Cattell Trimble (1907-1996; Sjá meira um hann hér), sem er nú aðalheimildamaður um það "mannorðsdráp", sem aðstandendur heimildamyndarinnar velta sér upp úr, er hægt að upplýsa, að hann var mjög oft glannalegur í orðavali og gjarn á að lýsa yfir hlutum sem hann hafði enga innistæðu fyrir. Álit hans á Íslendingum var heldur ekki mikið eins og kemur fram í dagbók danska sendiherrans í Reykjavík í lok árs 1947:

„10/11 1947 Bill & Mary Trimble til Middag. Efter 9 Maaneders Virksomhed som Charge d'Affairs i Island er han "fed up" med Land og Folk. Deres Utaknemmelighed, Trakasserier og Upaalidelighed gaar ham aldeles paa Nerverne. Vi var enige om, at vi begge maa se at komme herfra, inden vi mister Evnen til at posere i Rollen som særlige "venner af Island". Ogsaa jeg er afgjort skuffet ved Arbejdet efter min Tilbagekomst fra USA og tvivler paa, at Island virkelig vil Venskab med Danmark. Vi har behandlet dem helt forkert, alt for hensynsfuldt under Unionstiden. Nu gør USA det samme. Men naar USA end ikke kan sætte det lille storhedsvanvittige Folk Stolen for Døren, er der vel ikke noget at sige til, at vi ikke kunde. ..."

C.A.C. Brun, sem þetta skrifaði, var reyndar Íslendingum mjög mikilvægur haukur í horni í lýðveldisbaráttu okkar og hafði meiri mætur á Íslendingum en fram kemur í þessu dagbókarbroti. Hann hafði hins vegar ekki miklar mætur á Bjarna Benediktssyni, einum Sjálfstæðismanna, og skrifaði t.d. um hann á norrænum utanríkisráðherrafundi í Kaupmannahöfn í janúar árið 1948:

„27/1 1948. Vi tog imod paa Bristol. Dagen igennem ordinært nordisk Udenrigsministermøde, Island inkluderet. Bjarni Benediktsson spiller, imidlertid som sædvanlig, en aldeles ynkelig Rolle..." 

Þessa mynd af Bjarna deildi C.A.C. Brun með Trimble, en þeir dýrkuðu Stefán Jóhann Stefánsson forsætisræðherra, en Bjarni var utanríkis- og dómsmálaráðherra 1947-49. Finnst mönnum það líklegt, að William C. Trimble hafi farið að eyðileggja mannorð Laxness í Bandaríkjunum fyrir stjórnmálamann á Íslandi, sem hann og aðrir diplómatar höfðu lítið álit á?

Halldór Guðmundsson hefur einnig tekið eftir þessum skoðunum erlendra landa á Íslandi (án þess að vitna í neinar heimildir), þar sem hann skrifar í bók sinni um Laxness, sem ég á aðeins á dönsku: „Det er endvidere interessant, at stormagternes udsendinge i Island var fuldstændigt enige på et punt: De var forbløffede over islændingense nationalisme og selvglæde og anså dem for mere eller mindre at leve i fortiden". 

Virðist því lítið hafa breyst, þegar maður heyrir um gerð sérstaklegrar heimildarkvikmyndar handa útlendingum um Laxness.

 

Laxness vex í augum sumra Íslendinga

Ég held að menn sé að mikla fyrir sér samböndum og mætti Bjarna Benediktssonar gagnvart bandarískum útsendurum á Íslandi, ef þeir ætla að hann hafi getað pantað 1 stk. eyðileggingu á mannorði skálds á Íslandi í salarkynnum Bandarískra ráðuneyta. Bjarni vildi koma sér niður á yfirlýstum kommúnista í skattamáli. Bjarna Ben var ekki hlýtt til sósíalista, sem hagaði sér reyndar eins og stórkapítalisti, keyrði um á amerískri drossíu,  mútaði mönnum til að fá bensín í miðri skömmtum og sveik undan skatti það sem hann hafði grætt af dollurum í BNA. Þetta var persónulegt uppgjör eins og allt er alltaf á Íslandi. Bækur Laxness hættu ekki að seljast út af upplýsingum sem enduðu í skattamáli á Íslandi.

Það eina sem þessir „heimildakvikmyndagerðamenn" hafa í höndunum um eyðileggingu á orðstír Laxness er athugasemd með hendi Trimble: „Athugið að orðstír Laxness myndi skaðast verulega, ef við komum því til  skila, að hann sé að reyna að komast undan tekjuskatti. Þar af leiðandi er mælt með frekari rannsókn á þeim höfundarlaunum, sem hann hefur væntanlega fengið fyrir Sjálfstætt fólk".

Björn Bjarnason

Athyglisvert er að minnast þess, eins og sonur Bjarna Ben gerir á gömlu bloggi sínu, að í bók Hannesar Hólmsteins Laxness er á bls. 397 er sagt frá því að á árinu 1975 fékk sonur meints ærubrjóts á Halldóri Kiljan Laxness það hlutverk sem embættismaður í forsætisráðuneytinu að ræða við Halldór Laxness um hvort hann vildi verða fulltrúi Íslands í Bandaríkjunum árið 1976 þegar minnst var 200 ára byltingarafmælis þeirra og flytja erindi um íslenskar bókmenntir. Hitti Björn Bjarnason Laxness í Gljúfrasteini 8. maí 1975 og tók hann erindinu vel. Þegar Björn Bjarnason hafði samband við Laxness i síma 29. október 1975 til að fá endanlegt svar hans: „Þá var komið annað hljóð í hann. Laxness taldi litlar líkur á því, að hann gæti farið vestur. Hann hefði verið kynntur vestra með útgáfunni á Sjálfstæðu fólki, sem hefði selst vel. Síðan hefði hann gleymst. Hann sæi sér ekki mikinn hag í því að ferðast um, þar sem enginn hefði áhuga á að lesa bækur hans. Öðru máli gegndi um lönd, þar sem hann ætti stóra lesendahópa. Fór Laxness hvergi," eins og Hannes Hólmsteinn skrifar og vitnar í frásagnir Björns Bjarnarsonar sem liggja fyrir í stjórnarráðsskjölum.

Niðurlag

Verum viss um að útlendingum verður ekki ætluð sú vitneskja í komandi mynd tengdasonar Laxness. Nei, fórnalambið Laxness, fórnarlamb vondra manna á Íslandi og BNA er sú mynd sem nú er talin réttust. Það er píslarsagan og samsæriskenningin sem á að selja.

Við þeim einkennilegu vinnubrögðum sem menn boða í heimildamynd um Laxness fyrir utanlandsmarkað er ekki mikið að gera. Mönnum erlendis mun örugglega þykja þetta mjög hlægilegt miðað við takmarkaða "frægð" Laxness, sem er nú sem áður mest á Íslandi - þrátt fyrir allt - nema að vera kynni í Þýskalandi, sem í ár heldur upp á Ísland á messunni í Frankfurðu. Laxness er hvergi  stærri en á Íslandi. Sala á ævisögu hans t.d. í Danmörku, sýnir ekki beint mikinn áhuga hjá honum hjá nánustu nágrönnum okkar. Þjóðverjar "digga" hann vegna meðfædds áhuga á öllu NORDISCH, Brünhildum og Heiðu í fjallakofanum, sem Salka Valka er ekkert annað en íslensk gerð af.

Laxness var maður en ekki guð. Því fyrr sem menn gera sér grein fyrir því, því betra. Þá hættir kannski þessi þjóðernisrembingslega helgisögugerð Íslendinga. Laxness var akkúrat enginn píslarvottur. Hann var útspekúleraður lífskúnstner, sem meistraði það að hylma yfir það sem miður fór í lífi sínu og matreiddi það vel í sjálfsævisögum, og laug þá stundum grimmt - eða gleymdi ýmsu eins og gerist. 

Athugasemdir

[Vilhjálmur Eyþórsson, 17.9.2011 kl. 19:02]

Halldór Guðjónsson nefndist alltaf „Kiljan“ í barnæsku minni á sjötta áratugnum. Eftir að Svíar kanóníseruðu hann undir öðru, ekki- kaþólsku dýrðlingsnafni, „Laxness“, varð allt í einu argasta guðlast að nota gamla nafnið. Hann settist svo í helgan Gljúfrastein og einbeitti sér að því, m.a. að réttlæta stuðning sinni við blóði drifna kúgara og böðla kommúnista, t.d. í Skáldatíma, en sú bók segir fjarri því alla sögu um undirlægjuhátt skáldsins við þessa djöfla í mannsmynd. Það er þó ekki stuðningur hans við alræði og gúlag sem mér hefur alltaf fundist merkilegastur, heldur hjal hans samtímis og samhliða um frið, mannúð og manngæsku o.s. frv.

Þrátt fyrir allt var Halldór síðasti rithöfundurinn, sem eitthvað var að marka. Hann var sá síðasti sem gat skrifað heila skáldsögu án þess að klæmast. Hann starfaði líka áður en ungir menn gátu tekið sér skáldanafn út á illa dulbúnar sjálfsævisögur úr einhverju hverfinu í Reykjavík. Ég sé mest eftir því að vera orðinn of gamall til að geta skrifað minningar mínar úr Stórholtinu, með breyttum nöfnum, helst í fyrstu persónu nútíðar og fengið út á það skáldanafn og styrki. Halldór var þrátt fyrir allt hafinn yfir slíkt og auk þess húmoristi ólíkt flestöllum vinstri mönnum samtímans og aldeilis frábær stílisti.

[Jón Valur Jensson, 18.9.2011 kl. 13:46]

Á eftir að lesa þessa grein þína um áhugavert efni í heild, doktor.

Minni á, að Kolbrún Bergþórsdóttir átti mjög góða úttekt á sovét-þjónkun Kiljans í Gerzka ævintýrinu og hinni SSSR-bókinni (Í austurvegi? - man ekki nafnið fyrir víst þessa stundina) í tveggja greina öflugri umfjöllun í Helgarpóstinum á sínum tíma. Þar kom skýrt í ljós, að þrifnaðar- eða sjálfshreinsunarviðleitni hins hæfileikaríka skálds í Skáldatíma reyndist kattarþvottur.

Þú ert svo góður í að grafa upp hverja örðu úr fortíðinni, doktor minn, gæturðu náð þessum greinum í stafrænu formi? Sjálfur á ég einhvers staðar a.m.k. aðra þeirra, en veit ekki hvar.

Með góðri kveðju til allra Vilhjálma hér á síðunni,

[Jón Valur Jensson, 18.9.2011 kl. 13:47]

... gætirðu ... !

[hilmar jónsson, 18.9.2011 kl. 23:57]

Bullukollur geturðu verið Vilhjálmur.

Þó ekki væri annað, þá gerir Hannes sig sjálfur ómerkann í heimildum um Laxnes í ljósi þeirra vinnuaðferða sem hann viðhafði við skrif sín.

Ofboðslega ertu annars kominn bratt í samsæriskenningarnar í þessum pistli þínum.. Náinn vinur Egils Helga ? Big deal.......

[Jón Valur Jensson, 19.9.2011 kl. 00:37]

Þetta er allt of einföldunarlegt hjá þér, Hilmar, um vinnubrögð dr. Hannesar. Ég hef einmitt verið að hugsa það nýlega, hvernig hann hefur skotið flestum vinstri sinnuðu sagnfræðingunum ref fyrir rass með sínar fróðlegu og glöggu rannsóknir í sögu sósíalismans hér á landi. Dr. Þór Whitehead prófessor er þar þó fremstur manna. -Um seinni klausu þína segi ég ekkert, á eftir að lesa hér meira!