Herskipakomur - úr einkaskjalasafni PostDocsins

Guðmundur Magnússon (Skrafað við skýin) er með áhugaverðan pistil um skrif Björns ráðherra Bjarnasonar, sem minnist athugasemda sem William P. Rogers utanríkisráðherra Bandaríkjanna setti fram við Bjarna Ben árið 1969. Björn birtir áður óþekktar upplýsingar og storkar Jóni Ólafssyni og Guðna Th. með því að skrifa: ”Hvað skyldu þeir segja um þessa frásögn Guðni Th. og Jón Ólafsson, sem halda því fram, að íslenska ríkisstjórnin hafi verið hræddari við Rússana en hin bandaríska?”. Ekki ætla nú ég að dæma um það út frá einni upplýsingu sem Björn týnir út úr einkaskjalasafni sínu í Háuhlíð. Það væri léleg sagnfræði. 

Um erlendar herskipakomur til Íslands 30 árum áður en Bjarni Benediktsson talaði við Rogers, eru til nokkuð áhugaverðar heimildir, sem Björn Bjarnason á örugglega ekkert um heima hjá sér. Danir höfðu töluverðar áhyggjur af erlendum herskipakomum til Reykjavíkur í lok 4. áratugarins. Starfsmaður í danska sendiráðinu, C.A.C.Brun, tók eftir því að komu þýskra herskipa til Reykjavíkur fylgdi ávallt koma breskra herskipa. Skrifaði hann yfirboðurum sínum leyniskýrslu um þetta í október 1938. Skýrslan var meira að segja send með leynipósti til danska sendiráðsins í Berlín. Vorið 1939 ritaði Brun annað bréf til Utanríksiráðuneytisins í Kaupmannahöfn og áréttaði skoðun sína um, að komu þýskra herskipa fylgdi ávallt koma álíkra breskra skipa. Máli sínu til stuðnings nefndi hann komu þýska beitiskipsins Emden í mars 1939 og eftirfylgjandi komu breska herskólakipsins Vindictive.   

 Vindictive (1932)

Brun skrifaði: “Sú skoðun mín, að það séu tengsl þarna á milli, styrktist frekar, þegar yfirmaður Vindictives greindi mér frá því að heimssókn skipsins hefði ekki verið skipulögð við upphaf brottfararinnar; Fyrst um miðjan apríl fékk hann skipanir um hana.”

 

  Emden

Brun segir annars staðar frá þessum heimsóknum herskipa og hvaða íslenskum fyrirmennum var boðið um borð í þau. Ekki virðist sem yfirvöld í Danmörku hafi haft minni áhyggjur af skipakomunum Þjóðverja en Íslendingar, ellegar beiðnum um flugaðststöðu á Íslandi, sem voru settar fram af Þjóðverjum á sama tíma, eins og má lesa í bókum Þórs Whiteheads. C.A.C. Brun var hins vegar mjög snemma áhyggjufullur um áform og brölt Þjóðverja. Hann aðstoðaði líka landlausa gyðinga á Íslandi. Hann valdi sjálfur að yfirgefa Reykjavík með fjölskyldu sína og hélt til Bandaríkanna í trássi við fyrirskipanir yfirboðara sinna í Kaupmannahöfn. Í Washington var hann Íslendingum til mikils gangs. 

Um skipið Emden er hægt að upplýsa, að því var siglt til Gautaborgar í júní 1940 eftir að hafa unnið usla í Noregi, og sáu Svíar í tvískinnungi sínum ekkert athugavert við þá heimsókn og leyfðu áhöfninni meira að segja æfingar á landgrunni sínu. Síðan var haldið til stranda Eystrasalts til árása. Skipinu var grandað í Kiel 3. maí 1945.   

Og hvað ætli Guðni Th, Jón Ólafs og Þór Whitehead hugsi nú? Mér er svo sem nokkurn veginn sama. Allir geta haft skoðun á sögu sinni. Því fleiri, því betra.

Lítið eitt um fornar útrásir

Útlöngun Íslendinga er ekki ný bóla. Á öldum áður, þegar góðæri ríktu, fóru stórmenni sem enn áttu haffær skip til útlanda, t.d. í suðurgöngur til Jórsala. Nokkru áður, þegar menn lögðust ekki lengur í Víking, urðu verslunarferðir vinsælar. Sumarferðir til Dyflinar eða Birstofu og þess háttar var geysivinsælt meðal þeirra sem áttu heimangengt. Jafnvel fengu margir far til Niðurlanda og Englands. Sumir reyndar nauðugir. Nokkrir þeirra sem fóru með enskum skipum komust til manna, eins og hér er hægt að lesa. Einnig fóru margir af landi brott í hallærum. Dæmdir menn á söguöld, og síðar þeir sem flýðu til Vesturheims. Hin rómaða “útrás”, sem margir Íslendingar eru helbitnir af nú, er hins vegar ekki merki um hallæri (nema að spurðir séu danskir bankaspekúlantar).

 

 

Árið 1521 voru Íslendingar í einhvers konar útrás á ferð í Andwerpen. Þar var líka staddur þýskættaði listamaðurinn Albrecht Dürer. Dürer átti það til að stoppa fólk á götu úti og gera skyssur. Hann gerði þrjár skyssur af íslenskum madömmum. Ekki eru allir því sammála, að það séu íslenskar konur sem Dürer teiknaði. Löngu liðnir fræðimenn í Þýskalandi hafa lesið áletranir Dürers sjálfs þannig, að þetta væru “Líflenskar” konur, þ.e.a.s. konur frá héruðunum á landamærum Eistlands og Lettlands nútímans. Aðrir fræðimenn og handritasérfræðingar draga það í efa. Enginn veit þó hvernig líflenskir kvenbúningar litu út á þessum tíma. Síðari alda búningar Líflendinga eiga ekkert skylt við þær flíkur sem konurnar í Antwerpen báru. Það gera hins vegar íslenskir kvenbúningar. Ég hef rætt það mál ítarlega í Lesbók Morgunblaðsins fyrir nokkrum árum í grein sem ég kallaði "Íslenskar frúr í Andvörpum".

Kristján 2. Danakonungur dvaldi einnig í Andwerpen árið 1521. Albrecht Dürer málaði og teiknaði myndir af honum, sem enn eru til. Árið 1521 vantaði kóngsa skotsilfur, og vildi selja Ísland hæstbjóðanda, annað hvort Hansakaupmönnum eða Hinriki 8. á Englandi. Markaðsstarfssemi þessi fór meðal annars fram í Andwerpen. Hugsanlega hafa einhverjir Íslendingar verið þar í borg til að vera konungi sínum innan handa við landsöluna. Ef til vill hafa konurnar, sem Dürer teiknaði, verið landsölukonur. 

En þið sjáðið lesendur góðir, að það er engin nýjung að Danir selji útlendingum eignir sínar. Nú á tímum, í íslensku útrásinni, er því öfugt farið. Íslenskir smákonungar kaupa allt steininum léttara í Danmörku. Það er erfiður biti að gleypa fyrir marga Dani.

 

Glöggir eru frændur vorir

 

 

Ef farið er inn á heimasíðu danska sendiráðsins á Íslandi/Danska utanríkisráðuneytisins má lesa þetta:

"Island er en af Europas yngste nationer og er mere bevidst om sin fortid end f.eks. den danske. Kendskab til og interesse for herkomst, historie og landets kultur er udbredt. I mange forbindelser udvises en for danske uvant patriotisme, men af og til også en indadvendthed og en vis selvdyrkelse. Islændingene er stolte af deres tidlige selvstændige fortid og er sig deres egenartede og homogene kulturelle arv bevidst. De er ligeledes stolte af deres sprog, som kun i begrænset omfang er påvirket af århundreders gang og af andre tungemål. Så vidt muligt stænges fremmedord ude. Men de nationale kulturværdier iblandes eller skubbes mere og mere til side af den ny teknologiske livsform, som især tiltrækker de yngre generationer. Det 565 år lange statsretslige fællesskab med Danmark præger stadig det nuværende dansk-islandske forhold. Tidligere negative opfattelser af forholdet til Danmark er nu næsten helt forsvundet."

 

Er þetta ekki bara hárrétt hjá sendiráðinu?

Hins vegar eru Danir náttúrulega alveg óvanir patriótisma, ættjarðarást og þjóðarrembu. Kannski er ekkert að marka alla þá Dani sem flagga Dannebrog, danska þjóðfánanum, í tíma og ótíma; Eða alla þá sem kjósa Danska Þjóðarflokkinn (Dansk Folkeparti), sem vilja halda Danmörku "hreinni". Þeir eru svo margir, að þeir ráða því hvaða ríkisstjórn er við völd í Danmörku og hvað hún gerir.

Hundur ávaxtasalans

Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson

Hund þennan rakst ég á nýlega. Þetta er hundur ávaxtasala við Nørreport í Kaupmannhöfn. Ég hélt fyrst að þetta væri hundur pulsumanns sem er með pulsuvagn við hliðina á ávaxtasalanum. En hið sanna kom í ljós þegar eigandi hundsins, ávaxtasalinn, kom að bílnum og spurði, hvort ég vildi ekki taka mynd af sér líka. Ég afþakkaði boðið og hélt áfram för minni. Ávaxtasalinn var ekki ósvipaður hundskömminni, nema lítið eitt stærri og með húðflúr hér og þar kringum sveran hálsinn.

Ekki veit ég hvort hundurinn er með bílfpróf, en ég spyr ávaxtasalann næst þegar ég kaupi banana.

Skák

  Róbert teflir við gyðing  

Landi okkar, Róbert J. Fischer, á sér heimasíðu, sem reyndar er aðeins á ræsaensku enn sem komið er. Innihald síðunnar varðar við 223 gr. a í Hegningarlögum. Maður þarf ekki annað en að leita að orðinu “Jew” í textanum á heimasíðunni, til að sjá að Róbert J. Fischer er líklegastur til að una hag sínum betur í Íran en á Íslandi. Róbert gæti ef til vill notað íslenskt vegabréf sitt til þess að fara til landa, þar sem óþverraorðbragð um trúarbrögð og þjóðir eru hluti af (ó)menningunni. Vonandi líður Róbert vel á Íslandi. Íslendingar hafa alltaf gert vel við skákmenn sína.

Listin að kaupa íslenska list

 

Síðastliðinn sunnudag kom út Søndagsavisen, sem er rótgróið auglýsingablað hér í Danmörku. Og þeir eru ekki að eyða peningunum í óþarfa blaðamennsku eða vefsíður. Ég glugga stundum í þetta blað, þegar eru greinar um fólk með ólæknandi sjúkdóma, eða þá sem aftast eru á dönsku þjóðfélagsmerinni.

Ég rak strax augun í ofanstæða auglýsingu. Maður nokkur frá Reykjavík er nú á hóteli í Gentofte og bíður eftir því að Danir komi til hans í tugatali með íslenska dýrgripi sem þeir eru orðnir þreyttir að horfa á.  Mér þykir dálítið leitt að það sé verið að tæma dönsk heimili af íslenskri list. Það fer nefnilega ekki sérstaklega mikið fyrir íslenskri menningu í Danmörku. Handritin komu vissulega heim, en ekki þarf hver einasti strigi, sem Kjarval og félagar smurðu litum sínum á, að snúa aftur til ættjarðarinnar. Líkast til enda þessi verk, sem mörg voru sköpuð í Danmörku, sem veggfóður í salarkynnum Nýríkra Karlssona.

Ekki er lengi síðan að stórskransalan Bruun Rasmussen í Kaupmannahöfn reyndi að selja meingallaðan “Kjarval”. Einhver hafðið málað “Kjarval” yfir málverk eftir núlifandi danskan listamann, Hoff að nafni. En málverkið, sem var undir “Kjarvalnum”, hafði áður verið selt hjá Bruun Rasmussen. Aftan á blindrammanum var meira að segja uppboðsmerki frá þeim tíma að málverkið eftir Hoff var selt hjá Bruun Rasmussen. Skransalarnir drógu sneypulega verkið út af uppboðinu við upphaf þess, eftir að athugasemdir höfðu komið frá ágætum forverði á Íslandi, sem er afar glöggur á meingölluð málverk. Eigandi “Kjarvalsins” hafði áður reynt að koma þessu málverki sínu á tveimur hæðum í verð á galleríi í Reykjavík.

Vonandi kaupir maðurinn á hótelinu í Gentofte ekki “Kjarvala”, sem óprúttnir málarar hafa málað ofan á myndir danskra meistara. Til dæmis Kjarval ofaná og Hoff undir. Hugsið ykkur að eiga Rembrandt undir og Picasso ofan á. Frábært er líka að eiga Rembrandt ofan á og Picasso undir. En það er samt örugglega einhver til í að kaupa það líka. List er bara lyst fyrir suma.

Nyhedsavisen úti í buska

Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson

Nýlega, þegar ég hjólaði út í búð, sá ég að blaðabagga hafði verið hent út í runna við brú sem ég hjólaði yfir. Ég sá strax hvers kyns var. Hér var kominn baggi af Nyhedsavisen, blaði sem að mestu leyti er í eigu Íslendinga.

Mér þótti miður að sjá, hvernig farið hafði verið með íslenskar eignir, og tók mynd af bagganum og kom henni til réttra aðila. Þar var allt sett á fullt, og væntanlega hefur sökudólgurinn verið þreyttur blaðburðarmaður eða einhver andstæðinga íslenskrar útrásar í Danmörku. 

Blaðabagginn er horfinn, en Nyhedsavisen er enn að koma. Blaðamennskan mætti vera betri, en er samt í við skárri en hjá öðrum ókeypis blöðum í Danmörku.

 

Beautiful Denmark

Oft er því haldið fram að Íslendingar séu barnalega ánægðir með sig og sitt. Hreinasta vatnið, besta fólkið, fallegustu konurnar sem tala fallegasta málið við sterkustu karlanna – í heimi. Íslenski þorskurinn hefur hærri greindarvísitölu en sá norski, etc. Er nokkuð að því, ef því sem er haldið fram er satt, eða að mestu leyti satt?

Margir halda, að Íslendingar séu verr haldnir af svona sjálfsánægju heldur en margar aðrar þjóðir. Ég efast um það. Í Miðevrópu og Þýskalandi er þjóðarmeðvitunin þó bældari en gengur og gerist. Heimsstyrjöldin síðari breytti ýmsu. En ekki er hægt að alhæfa um þessa hluti – nema að Íslendingar eru bestir. 

Danir eru alls ekki lausir við stolt. Það kemur fram á ýmsan hátt og oft er glaðst yfir litlu. Tökum sem dæmi kökudósina sem konan mín keypti um daginn. Beautiful Danmark stendur á lokinu. Svona fínar kökudósir hafa lengi verið ein besta landkynning Dana. Mér er sagt að oft hafi verið troðið kössum með dósum af þessum smjörbökuðum smákökum í gáma og flutningabíla, sem annars voru að flytja svínaskrokka og beikon á erlendan markað. Kökurnar voru eins konar fylling og stuðningur við svínin á leið til útlanda. Mikið þjóðarstolt er meðal smákökuframleiðenda í Danmörku. Útlendingar, sem aðeins hafa nartað í “Beautiful Danmark” eða álíka afurðir, og aldrei til þessa lands komið, halda líkast til að hér sé alt eins og í ævintýri og að forsætisráðherrann sé náungi sem heitir Hans Christian Andersen.

Skemmst er frá því að segja, að kökurnar í “Beautiful Denmark” dósinni voru óætar. Það var þráabragð af þeim og þó voru tveir mánuðir eftir af leyfilegum sölutíma. Svona er Beautiful Denmark.

 

Flóttafólk

 

Nú vilja dönsk stjórnvöld ólm vísa flóttamönnum frá Írak úr landi. Lengi er hægt að deila um, hvort það er harðbrjósta afstaða, að senda fólk til síns heima, þar sem öfgahópar slátra saklausu fólki á hverjum dagi. Sérstaklega ef einnig er tekið tillit til þess að Danir taka þátt í baráttunni við þessa öfgahópa; Í baráttu þar sem árangur erfiðisins hefur enn ekki sést. En sama hvaða skoðun maður hefur á ástandinu í Írak og lausn þess, virðist engin glóra í því að senda fjölskyldur með börn niður í darraðadansinn í Bagdað. Í versta lagi verður flóttaflólk frá Írak, sem dönsk yfirvöld senda aftur til síns heimalands, sprengt í tætlur.

Myndin hér af ofan er af gyðingnum Alfred Kempner, sem var flóttamaður á Íslandi og í Danmörku. Honum var vísað úr landi á Íslandi og til stóð að gera það sama í Danmörku árið 1941. Hann hafði þó heppnina með sér og komst síðar til Svíþjóðar haustið 1943. Það gerðu ekki þeir gyðingar og pólítískir flóttamenn, sem dönsk yfirvöld sendu úr landi til Þýskalands nasismans – ótilneydd!  Um örlög þessa fólks í fanga- og útrýmingabúðum Þjóðverja má lesa í bókinni Medaljens Bagside, sem kom út í Danmörku árið 2005 og sem hægt er að nálgast á ýmsum bókasöfnum á Íslandi.

Þótt ekki sé ávallt hægt að líkja saman stöðu flóttamanna á mismunandi tímum, verða siðferðisleg gildi að vega þyngra en allt annað, þegar menn íhuga heimsendingar á fólki sem hefur flúið land sitt vegna ógnarstjórnar og stríðs. Maður sendir ekki manneskjur í opinn dauðann.  

Eftir að bókin Medaljens Bagside kom út í Danmörku vorið 2005, baðst Anders Fogh Rasmussen forsætisráðherra Dana opinberlega afsökunar á meðferða danskra yfirvalda á flóttafólki 1940-43.  Ef flóttafólk frá t.d. Írak eða Íran er sent út í óvissuna, og jafnvel beint í dauðann, er ég hræddur um að erfitt verði að taka við afsökunarbeiðnum í framtíðinni. Danmörk verður að standa sig í baráttunni við þau öfl sem hrakið hafa fólk frá Írak, en einnig í stuðningi við þá sem flúið hafa hryðjuverk. Það er líka auðvelt að vera á Íslandi og sakna Saddams, óska þess að hann verði “afhengdur” og þurfa ekki að hafa neinar áhyggjur af fólkinu sem flýði ógnarstjórn hans. 

Ef flóttamaður var sendur til Íraks í fyrra, átti hann á hættu að verða eitt af 34.000 fórnarlömbum ofbeldisverka eða einn af 36.000, sem særðust vegna hryðjuverkanna, og það samkvæmt tölum SÞ.

Hafnarpóstur

 

Hér hefst PostDoc Kaupmannahafnarpóstur og ég er Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson (árgerð 1960). Ég vinn við bréfaburð hjá dönsku póstþjónustunni, en er fornleifafræðingur að mennt, doktor (Ph.D.) frá Árósaháskóla 1992. Ég starfaði við fræðigrein mína frá árinu 1981 og síðar við sagnfræðirannsóknir um margra ára skeið.

Þetta er blogg Íslendings, sem er ekki í beljandi útrás, eins og margir landar hans um þessar mundir. Það er hins vegar von mín, að ég fái smá útrás í komandi pistlum. Ég mun leitast við að greina frá ýmsu í Danaveldi, sem mér þykir víst að hafi farið fram hjá Íslendingum. Ég mun segja sögur af þessum frændum okkar, sem ég þekki orðið nokkuð vel. Þess á milli mun ég skrifa um og reifa það sem mér sýnist og reyta af mér einstaka fróðleiksmola, sem póstmenn hafa oft í pokahorninu. Þegar vel liggur á mér, mun ég líka láta eina og eina safaríka sögu af póstmönnum fljóta með. Eitthvað um frímerki og stimpla.

Stafsetningin og málfarið verður slappt, og ef til vill alfarið úr tengslum við fínar íslenskar hefðir.  Síðast þegar ég var á Íslandi skildi ég ekki alla. En flestir skildu mig sem betur fór. Vona ég að svo verði líka með gesti mína hér. Lesendur geta alltaf sent mér póstávísun, en pósturinn vísar dónalegum bréfum til heimahúsanna.