Sá á fund sem finnur

Í vinnunni um daginn gerðist nokkuð undarlegt atvik sem er í frásögur færandi.  Ég var að taka til í útigeymslu, sem tilheyrir safni því sem ég vinn á, þegar eitthvað þungt féll af hillu sem ég var að sópa með handkústi.  Ég beygði mig niður til að sjá hvers kyns var og þá stóð ég með þennan grip í höndunum:

Ekki væri það nú í frásögur færandi, ef ég hefði ekki fundið sams konar grip áður á Stöng í Þjórsárdal árið 1983. Hluturinn sem ég fann með kústinum er nálhús og er "frjálsleg" eftirlíking af nálhúsi sem ég fann á Stöng. Nálhúsið frá Stöng er lítið bronsrör með haus sem gat er i gegnum og einfaldur hringur leikur í gatinu. Utan á rörinu, til endanna og á miðju, eru listar sem enda í flötum tönnum neðan á rörinu. Á listunum og tönnunum er hringaskreyti sem er einkenndandi fyrir Þjórsárdalinn. Nálhúsið er ekki nema 4,4 sm að lengd. Þegar það fannst var það fullt af samankuðlum hrosshárum, sem sett hefur verið inn í rörið til að halda nálunum.

 

Nálhús frá 11. öld fundið á Stöng í Þjórsárdal

 

Nú er gripur þessi orðið nokkuð vel þekktur eftir að ég hef skrifað um hann í ýmsum greinum og bókum. Svipuð nálhús, án tannanna þriggja og hringaskreytisins, hafa fundist í Svíþjóð, Finnlandi og Rússlandi, en engin þó eins vel gerð og nálhúsið á Stöng.

Það er gaman að sjá að fólk með áhuga á Söguöld er greinilega farið að búa sér til eftirlíkingar af nálhúsinu frá Stöng, þótt þau nálhús séu hrein hrákasmíð miðað við verkið á nálhúsinu frá Stöng.

Ég greindi dönsku samstarfsfólki mínu frá þessum skemmtilega "endurfundi", og  þá skýrðist málið. Kona nokkur, fornleifafræðingur, sem hafði starfað þarna tímabundið í fyrra, hafði tínt nálhúsi sínu og þótt mikil eftirsjá í því. Nú fær hún nálhúsið aftur við fyrsta tækifæri. Ég mun sjá til þess.

Nálhúsið frá Stöng fannst neðst í elsta gólfi rústar skála sem liggur undir skálarúst þeirri frá 12.-13. öld, sem er fyrirmynd að hinni ofurýktu og ótrúverðugu eftirlíkingu sem kölluð hefur verið Þjóðveldisbærinn, sem er að finna við Búrfell í Þjórsárdal. Á opinberri heimasíðu Þjóðveldisbæjarins, sem er styrkt af Landsvirkjun, Forsætisráðuneytinu og Þjóðminjasafni, eru rangar og misvísandi upplýsingar. Niðurstöður fornleifarannsókna á Stöng 1983-1995 eru virtar að vettugi, og bærinn sagður vera eftirlíking Stangarbæjarins sem fór í eyði í Heklugosi árið 1104. Fyrirmynd Þjóðveldisbæjarins var reyndar byggð eftir eldgosið árið 1104.

Hægt er að lesa meira um nálhúsið í hinni góðu bók Gersemar og Þarfaþing sem Þjóðminjasafnið gaf út árið 1994. Síðan hún var gefin út hefur ný aldursgreining bæjarrústanna á Stöng augsjáanlega gleymst á Þjóðminjasafninu. Fyrir þá sem ekki vilja gleyma og afbaka, er hér hægt að fræðast um fornleifarannsóknirnar á Stöng, sem því miður voru voru stöðvaðar fyrir mér af valdbeitingu manns sem síðar hrökklaðist úr starfi vegna þess að hann kunni ekki að fara með almannafé.

Athugasemdir

[Steini Briem (IP-tala skráð) 13.4.2008 kl. 15:00]

Ég hélt að þetta væri mjaltavél sem Guðmundur Magnússon, fyrrverandi þjóðminjavörður, hefði fundið upp til að setja á Ríkisspenann, en það gat ekki verið, því slíkir menn vilja engan veginn vera á þeim spena. Guðmundur hefur því að öllum líkindum ætlað græjuna til einkanota en ekki einkavinanota.

[Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson, 13.4.2008 kl. 16:38]

Steini Briem, þú talar af algjörri vanþekkingu um spena og júgur. Einkavinanot og ríkisspenatott var nefnilega lagt af í tíð Guðmundar Magnússonar sem þjóminjavarðar. Gripurinn að arna fannst löngu áður en gegndi því virðulega embætti (með sæmd) og var algjörlega ónothæfur fyrir sukk á ríkisspenanum. Hann fannst reyndar í óþökk forvera Guðmundar, því "allt sem fundið varð hafði þegar verið fundið á Stöng" samkvæmt fróðum mönnum og reyndu þeir að koma í veg fyrir rannsóknir þar.  Eftir tíð Guðmundar kom sá gamli til baka úr "fríi" og enginn vissi hvert miljónirnar fóru, fyrr en hann var rekinn, og jafnvel ekki einu sinn eftir það.

[Steini Briem (IP-tala skráð) 13.4.2008 kl. 19:18]

Þetta er líklega mikill fjársjóður og hefur trúlega verið grafinn að Stöng. Eitt sinn fór ég þangað með frönskum vini mínum, Hervé Boucquet, sem er arkitekt í Frans og talar fína íslensku. Hann kom hingað til að kynna sér torfbæi og nú eru ný hús einungis byggð úr torfi í Frans.

[Arafat í sparifötunum, 13.4.2008 kl. 23:29]

Sæll Vilhjálmur.

Ég hef aldrei kommentað hja þér en les síðuna þína reglulega.

Varðandi bæinn á Stöng held ég að þú hafir alveg rétt fyrir þér og ég held að flest af okkur sem höfum verið að útskrifast síðustu ár séum á þeirri skoðun. Mín rannsókn er á íveruhusi hinum megin við Heklu og fyrstu rannsónknir benda til að hafi farið i eyði um 1300.

 (Ég vil taka það fram að Arafat í mínu tilfelli á ekkert skilt við J.Arafat, heldur skammstöfun og dulnefni síðan í framhaldsskóla)

[Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson, 14.4.2008 kl. 05:24]

Sæl Margrét Hallmundardóttir, eða MH III, svo bætt sé við dulnefni þín. Ég hef líka skoðað síðu þína sem er hin skemmtilegasta og margt er þar áhugavert. Ég dáðist mjög af loftmyndunum af Hrísbrúarskálanum, sem einn sá "fallegasti" sem grafinn hefur verið upp.

Það er áhugaverð tíðindi rústin þarna hinum megin við Heklu. Hvaða rúst er það, og hvernig er aldursgreint?

Á Stöng, mynduðust 40 sm. þykkt mannvistarlög ofan á Heklu-1104 gjóskunni á hlaðinu á milli skálans og kirkjunnar. Það sýnir, fyrir utan gripina og C-14 greiningar, hvað gerðist á Stöng. Þegar búsetu lauk og alt fór í uppblástur og vitleysu safnaðist síðan um 1. metra lag af uppblásinni forsögulegri H3 gjósku bundið mold ofan á allt.

Eins og þú veist er dr. Bjarni F. Einarsson vinur minn líka búinn að rannsaka merka rúst af "mini-Stangargerð" við Salthöfða í Öræfum sem fór í eyði árið 1300 og gera grein fyrir þeim í 4 skýrslum sem allir fornleifafræðingar verða að lesa, þótt sumir þeirra vilji það helst ekki.

Vonandi kemst ég aftur til Stangar til að klára þar verkefni mín, kannski með hjálp höfðingja. Þá þyrfti ég að hafa með mér fólk með góða reynslu. Þar er grafið djúpt, eða niður á 2, 5 metra dýpi.

[Arafat í sparifötunum, 15.4.2008 kl. 14:50]

hummmm ......    Kannast ekki við MH III

kv.

 Margrét