Góður vinur kvaddur

 

Ég fylgdi góðum vini til grafar á miðvikudaginn var. Paul Aron Sandfort yfirgaf þennan heim þann 29. desember síðastliðinn. Ég kynntist Paul fyrir allmörgum árum í tengslum við rannsóknir mínum á sögu gyðinga í Danmörku. Upp úr því tókst vinskapur og hann hringdi reglulega í mig síðustu árin til að tala um daginn og veginn. Eitt sinn við slíkt karlaslúður, sem gat tekið drykklanga stund, kom einnig í ljós að tengdasonur hans (nú fyrrverandi) var góðvinur minn á námsárunum í Árósum. Fyrir liðlega 10 árum, þegar Paul bjó í Róm, hittumst við tvisvar fyrir hreina tilviljun á Kastrup flugvelli þar sem ég hjálpaði honum með farangurinn, því Paul var illa haldinn af liðgigt. Paul var mjög forvitinn um Ísland, þótt hann hefði aldrei til Íslands komið, en hann var þó einn af fáum Dönum sem gátu borið nafnið mitt rétt fram.

Danskir gyðingar, sem ekki tókst að flýja til Svíþjóðar voru teknir af nasistum og aðstoðarmönnum þeirra og sendir til fangabúðanna í Theresienstadt. Paul var 13 ára þegar hann var tekinn, þar sem hann faldi sig á kirkjulofti í Gilleleje á Norðursjálandi. Theresienstadt í Tékkóslóvakíu voru "fyrirmyndarfangabúðir" nasista. Þar reistu þjóðverjar leiktjöld árið 1944 þegar yfirmönnum Rauða Krossins og dönskum embættismönnum voru sýndar búðirnar. Þeir létu blekkjast og óskuðu ekki, og kröfðust ekki, að skoða aðrar búðir.

Paul og danskir gyðingar voru í hópi þeirra heppnu i Theresienstadt, sem ekki voru sendir til útrýmingarbúðanna eftir leiksýningu nasista, sem einnig var fest á filmu. 

Paul komst vegna hljómlistahæfileika sinna í barnahljómsveit búðanna sem trompetleikari og var með í barnaóperunni Brundibar, eftir Hans Krása, sem sett var á svið í búðunum. 60 árum eftir stríðlok var óperan endurflutt í búðunum með inngangskafla eftir Paul Sandfort.

Faðir Pauls var rússneskur gyðingur, Aron Rabinowitch að nafni. Paul hitti aldrei föður sinn, sem bjó lengst af í Frakklandi. Hann var myrtur í Auschwitz árið 1943.

Paul Sandfort starfaði sem menntaskólakennari og var einnig tónskáld. Hann var sannkallaður fjöllistamaður, en síðustu árin helgaði hann sig einnig skriftum lesendabréfa í dönsk dagblöð, þar sem hann skar ekki utan af skoðunum sínum. Heilagir húmanistar myndu væntanlega ekki hafa veigrað sér við að kalla skoðanir hans öllum illum nöfnum. Hann gaf út minningar sínar frá Theresienstadt í skáldsögunni Ben, sem hefur verið gefin út á ýmsum tungumálum og tók þátt í útgáfu á ýmsum ritum. Fyrir mánuði síðan kom út síðasta grein eftir Paul í tímaritinu Rambam sem ég sit í ritstjórn fyrir ásamt öðrum. Hún fjallaði einnig um þau tvö ár í prísund sem áttu eftir að verða ör á lífi allra sem komust þaðan lifandi.

Svarthvíta myndin hér að ofan var tekin í Theresienstadt árið 1944 og sést Paul Sandfort, lítill að vexti, í dökku prjónavesti. Nýlega greindi hann frá dvöl sinni í fangabúðunum í sjónvarpsþáttinum 60 Minutes.

Paul trúði ekki lengur á Guð eftir dvöl sína í Theresienstadt og skilgreindi sjálfan sig sem ótrúaðan gyðing. Það var þó ekki nein mótsögn í því að fylgja honum til grafar að hætti gyðinga. Annað kom ekki til greina eftir það sem hann hafði þurft að þola sem gyðingur. Örlög sín flýja menn ekki.

Athugasemdir

[Greta Björg Úlfsdóttir, 6.1.2008 kl. 03:46]

Ég votta þér samúð mína vegna fráfalls vinar þíns.

Þakka þér fyrir að segja frá honum hér, hann hefur greinilega verið merkur maður.