Svart fólk á Íslandi - annar hluti

 

Hvenær sá næpufölur almúginn á Íslandi fyrst svartan mann?

Það gæti hafa verið árið 1667 þegar "Gullskipið" margumtalaða, það er hollenska austurindíafarið Het Wapen van Amsterdam, strandaði á Skeiðarársandi. Leiðréttið mig ef það er rangt. 

Hollenska nunnan Dr. Marie Simon Thomas, sem dvaldist um tíma á Íslandi á 4. tug síðustu aldar, greindi frá því í doktorsritgerð sinni um siglingar Hollendinga til Íslands á 17. og 18. öld, sem ber heitið Onze Ijslandwvaarders in de 17de en 18de Eeuw (1935), að svartur skipverji hafi bjargað mörgum mönnum úr skipinu á strandsstað, en í síðustu ferðinni hafi hann sjálfur drukknað. Mun lík hans hafa rekið á land og hafa verið dysjað í Skollamel. Enginn veit í dag hvar sá melur hefur verið.

Sennilega er erfitt að segja til um hvort þessi blámaður hafi verið það sem Hollendingar á 17. öld kölluðu Mára, moors,sem voru hörundsdökkir menn ættaðir frá Afríku norðan Sahara eða frá Indlandi og Ceylon (Sri Lanka), sem kallaðir voru svo til aðgreiningar frá biksvörtum mönnum, sem gengu undir heitinu caffers, og má mönnum vera ljóst af hverju það heiti er dregið. Sömuleiðis gæti þessi þjóðsaga verið uppspuni frá rótum, en söguna hafði Simon Thomas eftir Sigurði Arasyni (1887-1977) bónda á Fagurhólsmýri. Saga Sigurðar Arasonar er áhugaverð, því ekki var óalgengt að skipverjar á skipum VOC (De Vereenigde Oost-Indische Compagnie) væru "márar" og negrar. Flestir af þeim blökkumönnum, sem kallaðir voru caffers af Hollendingum, voru þrælar á skipum Hollendinga. Ólíklegt er að svartir menn hafi komið með öðrum en Hollendingum til Íslands, nema þá helst á portúgölskum skipum, sem gætu hafa slæðst hingað á 17. öld. Myndin hér að ofan er af málverki af tveimur caffers. Málverkið var málað af engum öðrum en meistara Rembrandt van Rijn árið 1661. Það er því fræðilegur möguleiki fyrir því, að ein af fyrirsætum Rembrandts hafi verið skipverjinn á Het Wapen van Amsterdam sem dysjaður var í Skollamel.

Blámannsglímur

Greint er frá glímum við blámenn í Gunnars Sögu Keldugnúpsfífls. Sagan er skrifuð um aldamótin 1300, og höfundur gæti því tæknilega hafa séð blámann, t.d. ef hann hefur stundað nám einhvers staðar í Evrópu. Ólíklegra þykir mér að "blámáður" hafi verið í Noregi um 900, þegar sagan á að eiga sér stað, nema að átt hafi verið við eitthvað annað en blökkumann. Líklegast er því að sagan lýsi glímu sem átti sér stað í Noregi með augum 13. aldar manns. (Sjá hér).  Einnig er lýst blámannsglímu í Kjalnesinga Sögu, en hún er rituð á 17. öld, skáldskapur með ívafi eldri heimilda.

Jón Árnason segir einnig frá blámannsglímu í Þjóðsögum sínum.

Hans Jónatan Schimmelmann

Það taldist lengi til undra og fyrirbæra að sjá svartan mann á Íslandi, enda voru þeir aldrei margir. Fyrsti maðurinn sem settist að á Íslandi, sem vitað er að gat rakið ættir sínar til blökkumanna, var Hans Jónatan Schimmelmann (f. 1784), sem var fæddist á nýlendu Dana á eyjunni St. Croix í Vestur-Indíum. Hann var líklegast sonur dansks ritara landstjórans á St.Croix og negraambáttar sem hét Emiliana Regina. Eftir dauða landstjórans, Ludvigs von Schimmelmanns, flutti ekkja hans Hans Jónatan til Kaupmannahafnar eins og hvern annan innanstokksmun og gerði hann að þjóni sínum. Bar hann jafnan ættarnafn þeirrar fjölskyldu. Líkaði honum illa vistin og reyndi oft að komast úr þeirri þrælkun. Það tókst loks og hann komst á skip til Íslands og réði sig sem búðarþjón á Djúpavogi. Fljótlega giftist hann íslenskri konu, keypti jörð og eignaðist börn og buru. Alls eru um 500 Íslendingar stoltir afkomendur hans. Best er að fræðast um sögu Hans Jónatans hér .

 

 

Kaninn kemur

Nú verðum við að fara mjög hratt yfir sögu. Það vakti athygli í júnímánuði 1942 þegar til landsins kom 50 manna hópur blökkumanna, sem vinna áttu í mötuneytum Bandaríkjahers. Þessi hópur var á skjön við óskir Hermanns Jónassonar og ríkisstjórnar hans, sem komið var á framfæri við Bandaríkjastjórn 1941 er nýbúið var að ganga frá herstöðvasamningnum milli Íslendinga og Bandaríkjastjórnar. Orðsending sendiherra Bandaríkjanna á Íslandi til bandarískra yfirvalda, þar sem hann segir frá óskum Hermanns, var stutt og laggóð: "Forsætisráðherrann óskar eftir því, að engir negrar verði í sveitinni sem skipað verður niður hér".  Skiljanlega var ekki auðvelt fyrir Hermann Jónasson og aðra Íslendinga, sem töldu sig vera að verja hinn íslenska kynstofn auka hann og efla, að sjá upp á 50 blökkumenn þramma í land á Íslandi í júní 1942 án þess að viðhafðast neitt. Hermann, pabbi Steingríms og Lúðvíks, hafði strax samband við sendiherra Bandaríkjanna, sem sendi skeyti til stjórnar sinnar, sem sá til þess að svartir hermenn yrðu fluttir á brott, On the double, frá Íslandi. Þessi fjöldi negra á Íslandi sumarið 1942 fór fyrir brjóstið á öðrum en Framsóknarmönnum. Í slúðurdálki Morgunblaðsins, Úr Daglega Lífinu, birtist þessi frásögn sem ég endurtek:

Margar sögur ganga úr "ástandinu" og margar upplognar, en sumar sannar eins og gengur.  Lygasagan þessi þykir mér einna bragðlegust. Blökkumaður á hafa komið inn í skrautgripabúð hér í bænum, vel svartur á hörund. Því að hér eru menn með alls konar litarhátt, eins og allir vita. Á sá svarti að hafa spurt eftir hálsfesti. Voru honum sýndar festar og keypti hann eina þeirra.

 

Þarna fengust hálsfestar

 

En næsta dag á hann að hafa komið inn í sömu búð og sagt sínar farir ekki sléttar. Að hálsfestin, sem hann hafði keypt þar daginn áður hafði reynzt of stutt.

Búðarmaður, sem annaði afgreiðsluna á að hafa véfengt þennan framburð negrans og talið þetta fásinnu hina mestu. En sennilegt að sagan sé hugsuð þannig, að afgreiðslumaðurinn hafi ekki álitið að sá dökki hafi haft tækifæri til að mæla háls sinnar útvöldu síðan í gær. Og hafi því haldið fram, að slík festi næði utan um hvaða háls sem væri.

En þá á á svarti að hafa dregið ljósmynd upp úr vasa sínum af þrifalegum peysufatakvenmanni, og sagt að þarna væri hún, sem of gild væri um hálsinn fyrir festina.

Svona tala illar tungur um kvenþjóðina okkar.(Mbl. Sunnud. 26. júlí 1942, s.6).

Mannavalið var oft mikið í bröggunum og litarhættirnir margir

Illa haldinn íslensku karlpeningur, sem hræddist afleiðingar ástandsins hjá kvenþjóðinni, lét óspart í ljós skoðanir sínar og má lesa um það hér í fyrri færslu höfundar.

Lengi hafa svartir menn valdið því að Íslendingar fengu glápu og störu. Óstaðfestar heimildir herma að þegar svartur maður dvaldi í Þistilfirði á 8. áratug 20. aldar hafi Dagur á Akureyri skrifað um atburðinn þann 9. febrúar 1977. Sjá hér hjá HUX fyrrverandi skólafélaga mínum. 

Sagan af blaðamanninum sem fylgdist með Allsherjarþingi Sameinuðu Þjóðanna í París í september árið 1948 er einnig afar einkennandi fyrir sinn tíma. Hann skrifaði í Morgunblaðinu:

 "Jeg hafði setið skamma stund í mínum stól, er Parísarklædd blökkukona settist mjer við hlið. Jeg hafði aldrei fyrr átt tal við mann af hennar kynstofni og bauðst nú það tækifæri. Þótti líka gaman að því, ef jeg þar kynntist "kollega" frá einhverri svo fjarlægri þjóð. Það leyndi sjer ekki, að þessi sessunautur minn kunni ekki allskostar vel við sig í þessum alþjóða fjelagsskap þarna á svölunum. Þótt hún væri tískuklædd í besta máta, og kynni sjálfsagt heimsborgarasnið í allri framgöngu, gat hún ekki leynt feimni sinni af hverju, sem hún var runnin.

Sú nýbreytni er tekin upp á þessu þingi, að áheyrendur fá heyrnartól af svipaðri gerð og menn, sem auka þurfa við heyrn sína svo þeir geti fylgst með mæltu máli. Áhald þetta hengja menn á brjóst sjer og setja heyrnartól fyrir eyrun. En með því að stilla talnaskífu á áhaldi þessu, geta menn valið á hvaða aðaltungumáli þeir heyra ræðurnar, sem fluttar eru. Við hjálpuðumst að blökkukonan og jeg, að finna hvernig menn ættu að nota þetta undratæki og hlustuðum síðan á ræðurnar á ensku, þótt þær væru fluttar á frönsku og spönsku. Áður en fundi lauk, fekk jeg að vita, að þessi sessunautur minn var kona þingfulltrúa úr svertingjaríkinu Líberíu. (Mbl. þriðjud. 28. sept. 1948, 9).

Fréttaritari Morgunblaðsins í París hefði getað sleppt síðustu setningunni. Ég var farinn að sjá rómantískt stefnumót við feimna, en tískumeðvitaða blökkukonu við Signubakka, þar sem talnaskífur voru stilltar með tungukossi á tunglskinsnótt.

Í þriðja og síðasta hluta sögunnar um mismunandi brúnt fólk á Íslandi gref ég enn dýpra í svertingjasöguna á Íslandi.

Athugasemdir

[Sigurgeir Hilmar Friðþjófsson (IP-tala skráð) 15.7.2008 kl. 12:44]

Hér finnst mér gleymast að Danir voru þrælasalar fyrr á öldum og ráku

þrælahald í nýlendum sínum í Karabiska hafinu. Margir voru í kompaníi

við dönsku íslandskaupmennina og svart fólk kom hér fyrr á öldum

á þeirra vegum. Þar af eru komnar sögurnar um blámenn sem kaupmenn komu með hingað til að láta hrausta íslendinga glíma við.

Bestu kveðjur - Sigurgeir

[Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson, 16.7.2008 kl. 11:39]

Sæll Sigurgeir, ef þú þekkir einhverjar heimildir um þessar blámannaglímur þætti mér fengur í að fá þær.