ICELAND - Þegar Íslendingar urðu til þess að bandaríski kvikmyndaiðnaðurinn var ritskoðaður

 

Fyrr á árinu skrifaði ég um hve illir Íslendingar gátu oft orðið, og verða enn,  þegar að mannorði þeirra og menningu er vegið á erlendri grundu. Þá sagði ég frá "albínóum" í Þýskalandi á fjórða tug síðustu aldar, sem þóttust vera Íslendingar, og fóru slíkir loddarar fyrir brjóstið á íslenskum lækni sem þá var búsettur í Þýskalandi. Íslendingar eru ekki albínóar, bara dálítið fölir.

Árið 1942 kom á markaðinn bandaríska kvikmyndin Iceland, sem fjallar um ástir íslenskrar stúlku og bandarísks hermanns. Myndin er listskautamynd með norskættuðu skautadrottningunni Sonju Henie og hjartaknúsaranum John Payne í aðalhlutverkunum.  Þetta var víst ósköp ómerkileg Hollywood klisja

Morgunblaðið greindi fljótlega frá þessari kvikmynd vegna þess að hinn voldugi kvikmyndagagnrýnandi við New York Times, Bosley Crowther (1905-89), fór ekki mjög lofsamlegum orðum um innihald myndarinnar og þótti hún til þess fallin að skapa Bandaríkjunum óvildarmenn og skemma vináttu á milli þjóða. Gangrýnandi The Washington Post tók í sama streng.

Yfirvöld á Íslandi höfðu strax samband við sendifulltrúa sinn í Washington, sem hefur líklega brugðið sér strax í bíó og orðið fyrir smá áfalli þegar hann sá Iceland. Myndinni var mótmælt harðlega af sendiherranum, Thor Thors. Morgunblaðið greinir frá því 18. desember 1942 og segir að fyrir óskir sendiherrans hafi nafni myndarinnar verið breytt og það sem í henni var, og sem tengdist Íslandi, hefði verið fjarlægt. 

Í ársbyrjun 1943 er greint frá því, að vegna þessarar kvikmyndar og annarrar, "A Yank at Eton", hafi bandarísk yfirvöld krafist þess að lesa yfir handrit allra kvikmynda bandaríska kvikmyndaiðnaðarins áður en þær fóru í framleiðslu -  Mótmæli smáþjóðar sem ekki einu sinni hafði séð kvikmyndina Iceland, olli því að ritskoðun hófst í kvikmyndaiðnaðinum í Bandaríkjunum á stríðsárunum. Það þykir mér nokkuð merkilegur áfangi í íslenskri sögu. Mér er í því sambandi hugsað til nokkurra Múhameðsteikninga sem teiknaðar voru í Danmörku nýlega.

Kvikmyndin Iceland fékk eftir sýningar í Bandaríkjunum nýtt nafn, Katina, en það nafn virðist ekki hafa fest sig í sessi, því myndin var t.d. sýnd á Stöð 2 fyrir 20 árum síðan undir nafninu "Iceland". Myndin var einnig sýnd með því nafni í Reykjavík árið 1944 og virðast mótmælin ekki hafa ekki verið eins sterk þá og 1942.

 

Þórður Albertsson (1900-72), fiskútflutningserindreki, sem árið 1942 var umboðsmaður Lýssissambands Íslenskra Botnvörpunga í New York, skrifaði Morgunblaðinu og lýsti kvikmyndinni. Læt ég lýsingu hans nægja:

Hjer hefur myndin fengið frekar slæma blaðadóm. Finst flestum sem efni myndarinnar sje ákaflega lítilfjörlegt og illa samið, en að það sjeu náttúrulega skautasýningar Sonju Henie, sem eigi og muni draga fólk að myndinni. Er það einkum stórblaðið "New York Times" (15. Október), sem tekur málstað Íslendinga. Skal jeg nú skýra frá, hvernig myndin kemur mjer, sem Íslending, fyrir sjónir. Það er þá fyrst, að þessi íslenska fjölskylda, foreldrar Katinu (Sonju), sem reka kaffistofu í Reykjavík og sjást mikið gengum alla myndina, eiga ekkert sameiginlegt með íslenskri fjölskyldu, heldur koma fyrir og leika sem væru leikararnir að sýna fjölskyldulíf t.d. í Palestínu, en það tekst ágætlega og er alveg "ekta" (jeg hef sjálfur verið í landinu helga). Undirlægjuháttur, peningaágirnd, níska, og alls konar fleðulæti með viðeigandi (óíslensku) handapati er það, sem einkennir þessa íslensku fjölskyldu. [Leturbreikkun blogghöfundar] Annað sjest ekki af Íslendingum í myndinni, nema sjálfur unnusti Katinu, og ísl. síldargrósseri og sonur hans. Er síldarkaupmaðurinn mjög ólíkur Íslendingi, og sonurinn svona góðlátlegur idíjót. En það er unnusti Katinu, sem er látinn heita Sven Sverdrup (og ætti því vitanlega að vera Svíi), sem kórónar allt í að gera okkur Íslendinga auvirðilega. Og, eins og ameríski blaðamaðurinn segir, myndi ekki ná í neina stelpu, hvað þá heldur skautadrottninguna Sonju Henie. Er hann látinn sitja eins og hálfbjáni og naga á sjer neglurnar, meðan að mótstöðumaðurinn tekur af honum stelpuna.

Í myndinni er þessi prestur, sem er látinn heita "Herrn Tegler"[Herr Sigvis Tegnar] og ætti því að vera þýskur, látinn ganga um á veitingahúsunum. Ef hann sjer Ameríkana með ísl. stúlku, gefur hann þeim nafnspjald sitt í auglýsingarskyni fyrir "giftingastofnun" sína. Hann er hinn fleðulegasti og sýnir áreiðanlega einhverja manntegund, sem búa sunnar á hnettinum en Íslendingar. Þegar hann er búinn að gifta þau Katinu og Ameríkanann, segir hann: "Tillykke og mange Börn" og bætir við á ensku: Það þýðir "Good luck and many children"

Aðrir Íslendingar sjást ekki í myndinni, nema skautafólk, sem fer í norska þjóðbúninga og dansar hálf-færeyska dansa á "Ólafsvökunni", en "innfæddir" hljófæraleikarar eru klæddir eins og svissneskir fjallgöngumenn. Tvisvar er talað um Eskimóa í myndinni. Í seinna skiptið segir ameríski hermaðurinn: "Fáðu Eskimóunum aftur skautana sína".

Ekkert sjest af bænum Reykjavík, engar götur aðeins skautahöllin, og þetta hótel Jorg, þar sem mjög fjölmenn og skrautleg hljómsveit leikur, og salirnir og dansgólfið er rúmgott og hið fegursta.

Það sem mjer finnst einna leiðinlegast við myndina er, að öll ísl. fjölskyldan og t.d. presturinn tala með greinilegum þýskum blæ, og er þetta augsjáanlega viljandi gert, því oft heyrir maður slíkt í myndum, þegar leika þarf þýska nasista. .....

Þó er skylt að geta þess, að kaffistofa sú, sem foreldrar Katinu reka í Reykjavík, er miklu snyrtilegri að öllu leyti en slíkar stofur heima. Það er satt að segja til háborinnar skammar, hvað slíkar stofur heima eru sóðalegar, að jeg tali ekki um þessar "holur", sem risið hafa upp með ástandinu. Það væri sannarlega meiri þörf á eftirliti, og að loka einhverjum af þeim, annars gæti verið að næsta Íslandsmynd sýndi eina slíka, eins og þær eru í raun og veru, og þá fyrst væri ástæða til umkvörtunar.

Eggert Þór Bernharðsson sagnfræðingur, sem skrifaði um Iceland í Sagnir 13 árið 1992 kemst að eftirfarandi niðurstöðu: "Hins vegar virðast Íslendingar hafa tekið ótrúlega alvarlega áhrifin sem ein kvikmynd gat hugsanlega haft á viðhorf heimsbyggðarinnar til þeirra. Kannski helgaðist það af því hversu mótandi áhrif kvikmyndir höfðu á hugarheim þeirra sjálfra".

Þessi niðurstaða Eggerts stenst varla, þar sem Íslendingar höfðu ekki einu sinni séð kvikmyndina, þegar þeir fóru hamförum út af henni síðla árs 1942. Ef tekið er mið af lýsingu Íslendings í New York, sem sá myndina og sagði frá henni, fór mest fyrir brjóstið á honum að Íslendingar voru ýktir eins og einhverjir íbúar "Palestínu" sem töluðu með þýskum hreim. Það særði greinilega mest að Íslendingar yrðu að einhverjum fígúrum sem Bandaríkin börðust við, (þjóðverjum), og Þjóðverjar hötuðu, (gyðingum), og jafnvel að Eskimóum. Því sumir íslendingar höfðu lítið álit á nasistum meðan aðrir voru ekki minni gyðingahatarar en gekk og gerðist í Evrópu og BNA á þessum tíma.

En kannski var bjöguð landlýsing Iceland ekki svo fjarri lagi eftir alt. Í merkisgrein eftir Eggert Þór má lesa að ástandið varð nokkuð slæmt, að minnsta kosti ekki dans á skautum fyrir alla.

Skautað lágum faldi í Reykjavík, Iceland